Het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust-, en Genocidestudies start in het voorjaar van 2023 met een grootschalig onderzoek naar De Nederlandse Spoorwegen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het betreft een onderzoek in opdracht van NV Nederlandse Spoorwegen dat naar verwachting ca. 3,5 jaar zal duren.
Het onderzoek heeft als doel tot een geïntegreerde analyse te komen van het functioneren van de spoorwegen in de context van de Nederlandse bezettingsgeschiedenis, in het bijzonder waar het gaat om vraagstukken rondom verantwoordelijkheid en medeplichtigheid van het spoorwegbedrijf met betrekking tot het faciliteren van de Duitse oorlogs- en vernietigingsindustrie. Centraal staat de vraag naar het functioneren van verschillende bestuurslagen, afdelingen en individuen van De Nederlandse Spoorwegen tijdens de bezetting, evenals hun betrokkenheid bij, en verantwoordelijkheid voor, het uitvoeren van (transport)opdrachten op last van de Duitsers gedurende het verloop van de oorlog. Het onderzoek beoogt tot nieuwe inzichten te komen in het functioneren van de NS tijdens de Duitse bezetting van Nederland door voort te bouwen op ontwikkelingen in de (inter)nationale literatuur.
Een breed onderzoek naar De Nederlandse Spoorwegen komt tegemoet aan de maatschappelijke wens voor meer duidelijkheid over het functioneren van het bedrijf tijdens de Duitse bezetting en zijn verantwoordelijkheid bij de deportatie van vervolgingsslachtoffers. Daarnaast draagt het onderzoek bij aan het vergroten van de historische kennis over bedrijfsorganisaties in tijden oorlog en bezetting in het algemeen.
De opzet van het onderzoek komt voort uit resultaten van een verkennend vooronderzoek van het NIOD, dat is uitgevoerd door dr. Laurien Vastenhout en dr. Lennert Savenije. Dit vooronderzoek werd verricht op verzoek van De Nederlandse Spoorwegen, als antwoord op het advies van de Commissie Individuele Tegemoetkoming Slachtoffers WO II Transporten NS in 2019. Deze commissie adviseerde ‘een diepgaand onderzoek te doen instellen naar de rol van de NS tijdens de Tweede Wereldoorlog’, in het bijzonder gericht op ‘transporten tijdens de oorlog.’ De commissie stelde dat er een ‘grote behoefte bestaat aan meer informatie en historisch inzicht in de rol die de NS tijdens de oorlog heeft gespeeld’ en dat ‘het perspectief van “de transporten tijdens de oorlog” in de volle breedte nooit onderwerp van historisch onderzoek is geweest’. Het advies tot onderzoek was de laatste aanbeveling van de Commissie Individuele Tegemoetkoming Slachtoffers WO II Transporten NS die nog open stond.
Naar aanleiding van dit advies heeft De Nederlandse Spoorwegen het NIOD gevraagd om een vooronderzoek uit te voeren met als doel de mogelijke bronnen en thema’s die zich voor een grootschalig onderzoek lenen in kaart te brengen. In de eindrapportage adviseren de onderzoekers, op grond van een omvangrijke hoeveelheid bronnenmateriaal, een vervolgonderzoek volgens vijf onderzoekslijnen uit te werken.
Het eindrapport van het vooronderzoek, Beladen Transport. De Nederlandse Spoorwegen tijdens de Tweede Wereldoorlog, is hier te downloaden.
Het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD - KNAW) is een onderzoeksinstituut van de KNAW. De expertise van het NIOD ligt bij de verspreiding van kennis over de Tweede Wereldoorlog, de Holocaust en genocide. Naast wetenschappelijk onderzoek biedt het NIOD een inhoudelijk sterke en intensieve dienstverlening. Zowel professionals als particulieren kunnen bij het NIOD terecht voor informatie of het raadplegen van de uitgebreide collectie.