‘Een volksverhaal laat ons zien waar een samenleving zich mee bezighoudt,’ zegt onderzoeker Theo Meder. ‘Het is immaterieel erfgoed: generaties vertellen dezelfde verhalen in steeds andere varianten aan elkaar door - in de vorm van een verhaal, een mop of tegenwoordig als meme. Hoewel we misschien de kunst van het traditionele moppentappen minder beheersen, bieden moderne vormen zoals memes juist nieuwe input voor onderzoek.’
Ga direct naar: navigatie
Ga direct naar: inhoud
Van sprookje tot meme: het volksverhaal is nog altijd springlevend
Mentale spiegel
Theo Meder is bijzonder hoogleraar Volksverhaal en Vertelcultuur van de Middeleeuwen tot heden in Nederland aan de RUG en onderzoeker Orale Cultuur (Lied en Verhaal) bij het Meertens Instituut. ‘Een volksverhaal is een verhaal dat mondeling of tegenwoordig online wordt doorverteld totdat het deel uitmaakt van het collectief geheugen. Als ik jou vraag naar een sprookje, kun je er waarschijnlijk zo’n tien opnoemen.’ Deze volksverhalen hebben volgens Meder altijd een betekenis, al is het maar tussen de regels door. ‘Verhalen zijn altijd dragers van mentaliteiten en geloofsovertuigingen, van collectieve regels en taboes.’
Theo Meder. Fotograaf: Monique Kooijmans
Het behoud van dit immateriële culturele erfgoed is volgens Meder enorm waardevol, juist omdat deze verhalen generatie op generatie worden gedeeld. Meder: ‘Ze houden ons een mentale spiegel voor: waar geloven we in, waar zijn we bang voor, hoe zien we onze idealen, waar drijven we de spot mee? Door dit soort verhalen te analyseren ontdek je fascinerende patronen, zoals ideeën die vroeger werden verworpen, maar nu juist heel normaal zijn geworden. Zelfs moppen zijn niet alleen maar pretentieloze stukjes om te lachen. Door de eeuwen heen zien we in dergelijke volksverhaaltjes de moraal verschuiven ten aanzien van zindelijkheid, dierenliefde, wreedheid en geweld, occulte praktijken, religie, seksualiteit, en (in)tolerantie ten aanzien van andere etniciteiten.
Moppen tappen in de kroeg
Meder vindt het jammer dat er minder moppen in de kroeg worden verteld, omdat het klassieke vertellen - het opbouwen naar een verrassende clou - een kunst is. Toch is hij zeker niet somber over de toekomst van onze vertelcultuur: ‘Nieuwe vormen, zoals memes en online verhalen, zorgen ervoor dat volksverhalen voortdurend veranderen en zich aanpassen aan de tijd. Dat maakt het onderzoek naar volksverhalen juist nu extra relevant: ze zijn niet verdwenen, maar springlevend - ze verschijnen alleen telkens in een andere gedaante.’
Waterverhalen
Momenteel werkt Theo Meder aan ‘het ultieme boek’ over volksverhalen en vertelcultuur in de Nederlanden, inclusief Vlaanderen. Daarin behandelt hij vragen als: wat maakt iets een volksverhaal, wat is het verschil tussen een sage en een legende, hoe oud zijn ze, waar komen ze vandaan en hoe veranderen ze door de tijd heen? Nederland heeft bijvoorbeeld opvallend veel ‘waterverhalen’ vergeleken met bijvoorbeeld Zwitserland, waar juist de berggeesten domineren. Niet toevallig luidt de werktitel van Meders nieuwe boek dan ook Delta van rivieren aan zee:onze band met water, dijken en overstromingen loopt als een rode draad door de Nederlandse geschiedenis.
Een voorbeeld is het schilderij van Lawrence Alma-Tadema, een oorspronkelijk Friese schilder die later genaturaliseerd Brit werd. Hierop ligt een baby in een wieg tijdens een overstroming, terwijl een kat heen en weer springt om de wieg in balans te houden. Dit volksverhaal verwijst naar de Sint-Elisabethsvloed, die leidde tot het ontstaan van de Biesbosch. Uiteindelijk kwam het kind volgens het verhaal op Kinderdijk aan land. Zulke vertellingen laten zien hoe sterk Nederland altijd al met water verbonden is.