Dag Hammarskjöld: Een inspiratiebron voor kunst, wetenschap en politiek

Op 18 maart laten we de leden van de KNAW, De Jonge Akademie en de Akademie van Kunsten kennismaken met diplomaat Dag Hammarskjöld (1905–1961). 

Tijdens deze eerste bijeenkomst verkennen drie sprekers zijn biografie, de spirituele dimensie van zijn werk en de toepassing van zijn gedachtegoed in de praktijk:

• Alanna O’Malley, (universitair hoofddocent bij het Instituut voor Geschiedenis, Universiteit Leiden), kenner van het leven en werk van Dag Hammarskjöld, schetst zijn biografie.
• Vincent de Kom, (dagelijks bestuurder stadsdeel Zuidoost, gemeente Amsterdam), draagt enkele teksten voor over Merkstenen, de nagelaten persoonlijke notities van Dag Hammarskjöld..
• Louise O. Fresco, (hoogleraar, bestuurder, schrijver en tot 1 juli 2022 voorzitter van de Raad van Bestuur van Wageningen University & Research, lid van de KNAW) – In hoeverre kan en kon een intellectueel en een estheet een effectieve diplomaat zijn? Of vragen juist de huidige geopolitieke omstandigheden om een diplomaat die een intellectueel is, en gevoelig voor kunst en natuur?

De voertaal van de avond is Nederlands. Alanna O’Malley’s lezing is in het Engels. 
Na de lezingen volgt een panelgesprek met het publiek onder leiding van Anthony Heidweiller.

Het leven van Dag Hammarskjöld, van 1953 tot 1961 secretaris-generaal van de Verenigde Naties, stond in het teken van de mensheid en menselijkheid, met een onvoorwaardelijke plichtsbetrachting.

Wie was deze man, die beschouwd wordt als de grootste staatsman die ooit bestaan heeft? Door wiens voortijdige dood de dekolonisatie van Afrika een achterstand heeft opgelopen die tot de dag van vandaag niet is ingehaald. Wat weten we nog van hem, en wat kan hij nu, in deze tijd voor ons, kunstenaars en wetenschappers betekenen?

Spiritualiteit en politiek

Dag Hammarskjöld, afkomstig uit een academische familie, schreef zich op zijn achttiende in aan de Universiteit van Uppsala en studeerde in 1925 cum laude af in taalkunde, literatuur en geschiedenis. Daarna rondde hij in 1930 een studie economie af. Hij verhuisde vervolgens naar Stockholm, waar hij secretaris werd van een regeringscommissie voor werkloosheid en zijn doctorstitel in de economie behaalde aan de Universiteit van Stockholm. Hij werd assistent-professor politieke economie en doceerde een jaar aan de universiteit van Stockholm. Het was een voor die tijd uitzonderlijke combinatie die een stempel zou drukken op de manier waarop Hammarskjöld invulling zou geven aan zijn functie van secretaris-generaal van de VN. 

Zijn zoektocht destijds naar een balans tussen spiritualiteit en politiek is nu nog even relevant. Met het grote verschil dat er voor deze zoektocht in de huidige tijd een veel groter podium is en niet alleen gezien kan worden in het licht van de politiek maar ook in het perspectief van de klimaatcrisis, de sociaal-economische crisis en de culturele crisis. Het is een queeste met urgentie geworden!   

Zijn levensloop leest als de bergwandelingen die hij zelf zo graag maakte. Langs hoge toppen, diepe dalen, weidse vlaktes, onherbergzame gebieden, langs geuren, kleuren, geluiden, uitzichten. Hij hield van literatuur, poëzie, beeldende kunst, filosofie, muziek, en uiteraard van natuur. Hij koesterde het berglandschap van Lapland. Altijd en overal op zoek naar het combineren van spiritualiteit met alledaagse ervaringen en politiek.

Reis naar binnen

Zelf vond hij vanuit zelfovergave het antwoord op de vraag, hoe de mens een leven kan leiden van actieve maatschappelijke dienstbaarheid – in volledige harmonie met zichzelf als lid van de gemeenschap van de geest – in de geschriften van de grote middeleeuwse mystici. Met de kennis van(uit) het verleden probeerde hij zich te verhouden tot het heden. Hij maakte een reis naar ‘binnen’, naar de stilte. Hij ontwikkelde interessante gedachten over heden en toekomst. Zoals deze: ‘Zie niet om. En droom niet van de toekomst: die zal je het verleden niet teruggeven of andere geluksdromen bevredigen. Je plicht en je beloning - je lot - vind je hier en nu.’   

Hij was en is tot op de dag van vandaag een inspirerend voorbeeld in de manier waarop hij mystiek en maatschappelijk engagement met elkaar wist te verenigen.

In een toespraak voor Congolese leiders rond 1960 sprak hij woorden waaruit duidelijk zijn zoektocht blijkt in het vinden van een balans tussen spiritualiteit en politiek:  ‘Ik heb bij de Verenigde Naties gemerkt dat geschiedenis belangrijk is om verhoudingen te verklaren, maar dat geschiedenis ons ook kan verstrikken en dat het belangrijk is om aan de toekomst te werken. Mensen zijn het gelukkigst als ze de kracht en de moed hebben om zichzelf te bevrijden, niet van hun grote nationale herinneringen, maar van hun wrok en hun ongelukkige herinneringen. Dat geeft hun nieuwe kracht. Daarom heb ik als secretaris-generaal een zekere neiging om antihistorisch te zijn, om zoveel mogelijk - ik en mijn medewerkers - scheppers te zijn. Schepping, dat wil zeggen, erin slagen iets nieuws op te bouwen, iets dat gebouwd is op menselijke waarden die overal bestaan en die altijd gered kunnen worden als we de moed hebben om dat te doen en onszelf van onze banden te verlossen.’ 

In 2025 is het 120 jaar geleden dat Dag Hammarskjöld op 29 juli 1905 in Jönköping in Zweden werd geboren. In 2026 is het 65 jaar geleden dat hij op 18 september 1961 werd vermoord in Ndola (het huidige Zambia, op 10 km van de grens van Congo).  

Merkstenen

Hoe kan (het leven van) Dag Hammarskjöld ons blijven inspireren, hoe kunnen wij zijn zoektocht naar de balans tussen spiritualiteit en de politiek actueel houden nu, hoe kunnen wij vandaaruit onze eigen antwoorden formuleren?  Zijn leven, zijn carrière bij de Verenigde Naties, zijn dood, maar vooral ook zijn nagelaten persoonlijke notities Merkstenen zijn de leidraad, de route, de tracks om zijn gedachtengoed uit te blijven dragen. 

‘Rustend in het centrum van ons wezen ontmoeten we een wereld waarin alles op dezelfde wijze rust in zichzelf. Dan wordt de boom mysterie, de wolk een openbaring, de mens een kosmos waarvan we de rijkdom slechts af en toe bevatten, in een flits.’ uit Merkstenen

‘Eenvoud is het ervaren van de werkelijkheid, niet in relatie tot ons maar in heel haar heilige onafhankelijkheid. Eenvoud is zien, oordelen en handelen vanuit het punt waarin wij rusten in onszelf. Hoeveel valt er dan weg! En hoe valt al het andere dan op zijn plaats!’ uit Merkstenen